Τι είναι άγχος

Όλοι μας το βιώνουμε. Απλά κάποιοι από εμάς το αντιμετωπίζουν καλά ενώ κάποιοι άλλοι υποφέρουν από αυτό. Η αλήθεια όμως είναι ότι χωρίς αυτό θα κινδυνεύαμε. Είναι μεν δυσάρεστο αλλά ταυτόχρονα μας είναι χρήσιμο - όπως ακριβώς και ο σωματικός πόνος.

Όταν πονάω σημαίνει ότι κάτι στο κορμί μου δεν πάει καλά. Δεν μου αρέσει που πονάω αλλά αν δεν αισθανόμουν πόνο δεν θα καταλάβαινα π.χ. ότι το χέρι μου πλησίασε πολύ την φλόγα στο τζάκι και καίγεται. Ο πόνος με αναγκάζει να το τραβήξω γρήγορα από τις φλόγες και να περιποιηθώ την πληγή μου.

Το ίδιο συμβαίνει με το άγχος. Όταν το αισθάνομαι σημαίνει ότι το μυαλό μου προσπαθεί να με προστατέψει από την ‘απειλή’ που διάβασε. Είτε πρόκειται για ένα άγριο ζώο που πετάχτηκε μπροστά μου (θα με φάει), είτε για μια συνέντευξη για δουλειά (θα την χάσω), είτε για μια ακαδημαϊκή υποχρέωση (θα ξεχάσω ότι ξέρω, θα κοπώ, θα γίνω ρεζίλι), είτε για μια έξοδο με φίλους (θα ζαλιστώ, θα πέσω), το μυαλό με προστατεύει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο …. δεν έχει άλλον – ξεκινά τον χορό των ορμονών.  

Έτσι, π.χ.: όταν ένα αυτοκίνητο έρχεται καταπάνω μου ή σε ένας ληστής επιχειρεί να αρπάξει την τσάντα (το γεγονός),

ο εγκέφαλος το διαβάζει ως απειλή για την σωματική μου ακεραιότητα (το νόημα που έδωσε) και ενεργοποιεί μια σειρά από ορμονικές αντιδράσεις (άγχος)

για να με κινητοποιήσει, δηλαδή να το βάλω στα πόδια ή να παλέψω (η συμπεριφορά). 

Σκοπός της διαδικασίας αυτής, είναι η προστασία μου από την απειλή.

Την στιγμή εκείνη ο οργανισμός ιεραρχεί – βάζει δηλαδή σε προτεραιότητα το τι πρέπει να γίνει. Χρειάζομαι οξυγονωμένο αίμα στα άκρα ώστε οι μύες μου να μπορέσουν να αντεπεξέλθουν στην φυγή ή στην πάλη ενάντια στο γεγονός που με απειλεί - δεν έχει νόημα π.χ. να σταλεί αίμα στο στομάχι μου ώστε να γίνει η πέψη της τυρόπιτας που έφαγα το πρωί.

Σε κλάσματα δευτερολέπτου, επομένως, αδρεναλίνη και κορτιζόλη εκκρίνονται στο αίμα μου. Έτσι, η καρδιά χτυπάει πιο γρήγορα για να αντλήσει περισσότερο αίμα και να το στείλει στα πόδια και στα χέρια μου. Οι πνεύμονες λειτουργούν γρηγορότερα για να με εφοδιάσουν με περισσότερο οξυγόνο. Με τον τρόπο αυτό, το κορμί μου καταφέρνει να αντεπεξέλθει στην απειλή.

Στο παράδειγμά μας, μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτου, αρπάζω την ομπρέλα και χτυπάω τον ληστή ενώ ταυτόχρονα φωνάζω βοήθεια, ή κάνω ένα άλμα στο πλάι για να αποφύγω το αυτοκίνητο.

Όταν η απειλή περάσει, σταδιακά το κορμί μου επανέρχεται στην κατάσταση ηρεμίας.

Αυτό είναι το άγχος. Είναι ένα συναίσθημα, το οποίο προκύπτει από την κατάσταση κινητοποίησης και εγρήγορσης που ο οργανισμός μας θέτει σε εφαρμογή, για να μας προστατέψει από τις ‘απειλές’ που υπονομεύουν την σωματική μας ακεραιότητα.

Το άγχος εκφράζεται με δύο τρόπους:

1. στο σώμα (οι σωματικές αισθήσεις που βιώνω, π.χ. ταχυκαρδία, δυσκολία στην αναπνοή, ζάλη κλπ), είναι οι συνέπειες των ορμονών
2. στο μυαλό (οι σκέψεις που κάνω και το νόημα της απειλής που δίνω π.χ. θα μου συμβεί κάτι κακό, θα πεθάνω).

Το καλό με το άγχος είναι ότι με προστατεύει. Το κακό είναι ότι πολλές φορές γίνεται συνήθεια ο τρόπος αυτός σκέψης και καταλήγω να βλέπω παντού, καθημερινά, για μήνες και ίσως χρόνια, άγρια ζώα που με απειλούν. Έτσι, ενώ χρειάζομαι έναν μηχανισμό προστασίας από τα άσχημα που μπορεί να με απειλούν φτάνω να βλέπω συνέχεια και άκριτα "άγριες αρκούδες να μου δείχνουν τα δόντια τους" με αποτέλεσμα να είμαι συνέχεια σε μια διαδικασία κινητοποίησης και άμυνας - με συνέπεια να κουράζομαι πολύ και να μην καταφέρνω να χαρώ τίποτα!!!  

Στο σημείο αυτό ένας νεαρός πελάτης που ήταν σίγουρος ότι δεν σκεφτόταν, ότι δεν έδινε κάποιο νόημα στις καταστάσεις και επομένως θεωρούσε ότι αγχωνόταν από το πουθενά, συμπλήρωσε με αποφαστικότητα:  "οκ. Κατάλαβα. Πρέπει να βρω την αρκούδα μου". Ακριβώς!!!

Τι είναι Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία

Η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία (ΓΣΘ) είναι μια μορφή ψυχοθεραπείας που για να φτάσει στην σημερινή της μορφή βασίστηκε στη δουλειά πολλών ατόμων (Pavlov, Watson, Skinner, Bandura, Mahoney, Meichenbaum, Ellis, Beck).

Ο πυρήνας της ΓΣΘ είναι:

οι σκέψεις που κάνουμε και το νόημα που δίνουμε σε πράγματα και καταστάσεις, επηρεάζουν

τα συναισθήματά μας – το τι νιώθουμε, με αποτέλεσμα

να πράττουμε – να συμπεριφερόμαστε ανάλογα

Ένα παράδειγμα θα εξηγούσε ίσως καλύτερα.

Δύο αδέλφια περπατούν στο δρόμο. Ξαφνικά προσγειώνεται μπροστά στα πόδια τους μια γλάστρα που τυχαία έπεσε από ένα μπαλκόνι. Ο πρώτος σκέφτεται «ω… ρε φίλε… φτηνά την γλίτωσα….. να παίξω κανένα λόττο», αισθάνεται έκπληξη και χαρά. Χαμογελώντας όταν πηγαίνει σπίτι κανονίζει έξοδο με φίλους.

Ο δεύτερος αδελφός σκέφτεται «εντάξει….. ήρθε η ώρα μου… προς το παρόν την γλίτωσα αλλά αν στο επόμενο τετράγωνο δεν είμαι τόσο τυχερός;», αισθάνεται ανησυχία και φόβο, πηγαίνει σπίτι και αποφεύγει να βγει, επιστρατεύοντας κάθε είδους δικαιολογία ή για να βγει τσεκάρει πρώτα τον καιρό (να μην υπάρχει πρόβλεψη για αέρα, επομένως λιγότερες πιθανότητες να φύγει η γλάστρα από την θέση της), ή φροντίζει να έχει κάποιον δίπλα του (ώστε να τον βοηθήσει στην περίπτωση που τον χτυπήσει η γλάστρα).

Με άλλα λόγια, ένα συναίσθημα – χαρά, λύπη, φόβος, άγχος, δεν μας κατακλύζει από το πουθενά, δεν προσγειώνεται σαν μάννα εξ’ ουρανού στο κεφάλι μας. Είναι απόρροια του πως ‘βλέπουμε’ τα πράγματα. Στο παράδειγμά μας, ο δεύτερος αδελφός  ‘διάβασε’ την προσγείωση της γλάστρας κοντά στα πόδια του σαν κάτι απειλητικό για την ζωή του και τον εαυτό του ως αδύναμο να αντεπεξέλθει σε αυτή την απειλή.

Σε αυτόν τον τρόπο σκέψης, στο πως διαβάζουμε δηλαδή τα πράγματα και στην συνέχεια στο τι κάνουμε σε επίπεδο συμπεριφοράς εστιάζεται η Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία. 

Τι είναι Ψυχοθεραπεία

Η αλήθεια είναι ότι στην προσπάθεια των ανθρώπων να κατανοήσουν το τι χαρακτηρίζει ένα άτομο, το πώς συμπεριφέρεται, το πώς αισθάνεται και το γιατί, αναπτύχθηκαν πολλές θεωρίες.

Οι θεωρίες αυτές, εξηγούν και ερμηνεύουν την φύση της προσωπικότητας και την ψυχοπαθολογία των ατόμων. Το πως δηλαδή από την μια πλευρά αναπτύσσεται και εξελίσσεται μέσα στα χρόνια η προσωπικότητά μας αλλά και το πως από την άλλη, δημιουργούνται τα προβλήματα. Έτσι, καθορίζουν και παράλληλα, διαμορφώνουν τον τρόπο που θα αντιμετωπιστούν και θα θεραπευτούν οι διάφορες δυσκολίες, είτε πρόκειται για μια απλή δυσκολία προσαρμογής είτε για μια διαταραχή με βαριά συμπτωματολογία.

Ένας καθηγητής μου έλεγε: «Είναι, σαν πολλοί επιστήμονες να θέλουν να εξηγήσουν το ίδιο φαινόμενο, π.χ. έναν ποδοσφαιριστή. Άλλοι θα εστιάσουν στην ενδυμασία του, άλλοι στις σχέσεις που αναπτύσσει με την ομάδα που ανήκει, άλλοι στο οικονομικό κομμάτι, άλλοι στους κανόνες του παιχνιδιού που παίζει και άλλοι στην κίνησή του και στον τρόπο που πανηγυρίζει». Όλοι βλέπουν το ίδιο φαινόμενο (το άτομο), όλοι έχουν δίκιο, αλλά ο καθένας τους καταλήγει σε διαφορετικά συμπεράσματα και επομένως σε διαφορετικό τρόπο αντιμετώπισης του ατόμου.

Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι οι διάφορες σχολές θεωρίας της προσωπικότητας γέννησαν διαφορετικούς τρόπους ψυχοθεραπείας: την Συστημική (Bateson, Haley), την Gestalt (Perls, Goodman), την Ψυχανάλυση (Freud), την Διαλεκτική (Linehan), την Προσωποκεντρική (Rogers), την Υπαρξιακή (Frankl, Yalom), την Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία (Bandura, Ellis, Beck), καθώς και πολλές άλλες.

Κάθε μια από τις σχολές ψυχοθεραπείας, πέρα από τον συγκεκριμένο τρόπο που βλέπει το άτομο και τα προβλήματά του, έχει και συγκεκριμένες τεχνικές που εφαρμόζει, συγκεκριμένη ορολογία, συγκεκριμένο τρόπο που ο ψυχοθεραπευτής απευθύνεται στο άτομο που έχει απέναντί του, ακόμη και συγκεκριμένο τρόπο που "στήνεται" ο χώρος του ψυχοθεραπευτή. 

Πολλές φορές ταυτίζουμε, λανθασμένα, την ψυχανάλυση με όλες τις μορφές ψυχοθεραπείας με αποτέλεσμα η ψυχανάλυση να καταλήξει να γίνει συνώνυμο της ψυχοθεραπείας. Αυτό συμβαίνει γιατί η ψυχανάλυση είναι η πρώτη, περισσότερο γνωστή μέθοδος ψυχοθεραπείας. Πάνω σε αυτή την διευκρίνιση ένας λίγο μεγαλύτερος πελάτης μου σχολίασε: «Όπως με την οδοντόκρεμα. Η πρώτη που γνώρισε ο κόσμος ήταν η κολινός και όταν βγήκε η colgate ζητούσαν στα μπακάλικα: ‘μια κολινός colgate’».

Ο ρόλος του ψυχολόγου

Πριν καιρό, στην ερώτηση «ο ψυχολόγος τι ακριβώς κάνει;» η απάντηση που έδωσε αυθόρμητα μια νεαρή γυναίκα ήταν «λες τα εσώψυχά σου και αισθάνεσαι καλύτερα». Έτσι όμως θα ήταν σαν να λέγαμε «η δουλειά του γιατρού είναι να σε γδύνει και έτσι αισθάνεσαι καλύτερα».

Ουσιαστικά, τα άτομα που απευθύνονται στον ψυχολόγο το κάνουν γιατί διαπιστώνουν ότι κάτι τους έχει κουράσει ή κάτι δεν πάει καλά (στο πως αισθάνονται, στο πως σκέφτονται ή στα πράγματα που κάνουν) αλλά δεν μπορούν μόνα τους να το αλλάξουν, είτε επειδή δεν γνωρίζουν το γιατί, είτε επειδή δεν ξέρουν τον τρόπο, είτε επειδή δυσκολεύονται στο να το κάνουν την απόφασή τους πράξη. Άλλες φορές συμβαίνει, να μην προκαλεί ενόχληση η ίδια η κατάσταση που ο πελάτης βιώνει αλλά οι συνέπειες αυτής στον κοινωνικό περίγυρο, στην επαγγελματική ιδιότητα ή στην προσωπική ζωή. Π.χ. Για μένα ο τρόπος που είμαι στην καθημερινότητά μου είναι οικείος, είναι φυσιολογικός (περνώ πολλές ώρες μπροστά στον υπολογιστή μου) αλλά οι φίλοι μου ενοχλούνται, ο σύντροφός μου παραπονιέται για αδιαφορία και ο εργοδότης μου με επιπλήττει.

Σε αυτό το σημείο μπαίνει ο ψυχολόγος. Δουλειά του είναι, μαζί με τον άνθρωπο που έχει απέναντί του, να κατανοήσει, να εξηγήσει και να δείξει τον τρόπο με τον οποίο το άτομο θα αλλάξει αυτό που ενοχλεί τον ίδιο ή που προκαλεί ενόχληση σε άλλους.

Είναι όμως αδύνατο να αλλάξω γιατί οι άλλοι το αποφάσισαν συμπεριλαμβανομένου και του ψυχολόγου. Για να επιτευχθεί η αλλαγή είναι απαραίτητο το ίδιο το άτομο να κατανοήσει την αναγκαιότητα της αλλαγής αυτής. Επίσης, σε καμία περίπτωση δεν αποφασίζουν άλλοι την κατεύθυνση της αλλαγής, Επί παραδείγματι δεν είναι δυνατό να αποφασίσει ο ψυχολόγος για το αν το άτομο θα χωρίσει ή θα παραμείνει στο γάμο του – θα ήταν ανήθικο να αποφασίσει ένας τρίτος (ο ψυχολόγος στην προκειμένη περίπτωση) για την τροπή που θα πάρει η ζωή ενός άλλου ανθρώπου.

Αυτός είναι και ο κύριος λόγος που προγραμματίζεται ένα ραντεβού μόνο με το άτομο που άμεσα ενδιαφέρεται και όχι μέσω τρίτων (π.χ. η σύζυγος που θέλει ραντεβού για τον σύζυγο κλπ) - υπάρχει βέβαια μια εξαίρεση στον κανόνα: όταν το άτομο δεν έχει κλείσει ακόμη τα 18 του χρόνια.
Αυτός είναι και ο λόγος που τα άτομα που απευθύνονται σε μένα καλούνται ‘πελάτες’ – ενήλικες δηλαδή που επιλέγουν να αλλάξουν κάτι από τον εαυτό τους και με πληρώνουν για να τους βοηθήσω στην προσπάθειά τους.

Μετά από αρκετό καιρό που είχα να γράψω..... 

Το πρίσμα μου

Το πώς κάποιος αντιλαμβάνεται τα πράγματα, το πώς δίνει νόημα σε καταστάσεις και γεγονότα και γενικότερα το πώς αξιολογεί τον εαυτό του και τους άλλους εξαρτάται από το σύστημα αξιών και πεποιθήσεων που το άτομο έχει αναπτύξει σταδιακά στην ζωή του.

Με άλλα λόγια, το νόημα που θα δώσει σε μια κατάσταση, σε ένα αντικείμενο ή σε ένα συμβάν δεν εξαρτάται από το ίδιο το αντικείμενο ή την κατάσταση αλλά από το πρίσμα μέσα από το οποίο το άτομο «βλέπει» τα πράγματα. Το χρώμα των φακών στα γυαλιά που φοράμε στα μάτια μας καθορίζουν το χρώμα που θα έχει κάθε αντικείμενο γύρω μας.

Αν ήταν αλλιώς, αν δηλαδή το οποιοδήποτε γεγονός γεννούσε - ανεξάρτητα από το ποιος το κοιτάει - σκέψεις, συναισθήματα και αξίες, θα έπρεπε τότε μπροστά στο ίδιο γεγονός π.χ. την ανακοίνωση μιας πολιτικής τακτικής, όλοι οι άνθρωποι να σκεφτούν με τον ίδιο τρόπο και να έχουν το ίδιο συναίσθημα και την ίδια άποψη…. Πράγμα που δεν ισχύει γιατί θα σήμαινε την ακύρωση της διαφορετικότητας και αυτόματα το τέλος των τηλεοπτικών παραθύρων και συζητήσεων!

Στην πραγματικότητα, αν κάποιος μπροστά σε ένα πόμολο πόρτας (το αντικείμενο), αισθάνεται φόβο (το συναίσθημα), είναι γιατί βλέπει το πόμολο ως απειλή, «έχει μικρόβια …. θα αρρωστήσω….»  (το νόημα που δίνει σε αυτό) και όχι γιατί το πόμολο από μόνο του, γεννά φόβο.

Το πρίσμα τώρα, μέσα από το οποίο δίνουμε νόημα στα πράγματα και στις καταστάσεις δεν είναι προϊόν μιας νύχτας αλλά προκύπτει από την φυσική και γενετική κατάσταση (το DNA) του ίδιου του ατόμου σαν φυσικό οργανισμό, από τις εμπειρίες που έκανε κατά την διάρκεια της ζωής του, από την συγκεκριμένη οικογένεια και την κοινωνία που έζησε, από τυχαία γεγονότα, καθώς και από την μόρφωση και κατάρτιση που επέλεξε.

Είναι σημαντικό πιστεύω, για τον κάθε αναγνώστη να έχει στο μυαλό του το background, τον τρόπο αντίληψης του εκάστοτε συγγραφέα. Το δικό μου πρίσμα, μέσα από το οποίο «διαβάζω» γεγονότα και ανθρώπινες συμπεριφορές, ακούει στο όνομα Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεώρηση. 

Το ιστολόγιο μου

Για μένα το ιστολόγιο είναι ένα ανοιχτό παράθυρο στον κόσμο.

Μπαίνω λοιπόν στην διαδικασία της κατασκευής του με σκοπό να ανοίξω μάτια και αυτιά. Παράλληλα θέλω να δημιουργήσω ένα κανάλι επικοινωνίας με όποιον ενδιαφέρεται να συζητήσει, να μετρηθεί, να έρθει σε αντιπαράθεση, ή απλά να ρωτήσει και να μάθει. 

Έναυσμα για αυτό ήταν το σχόλιο, ενός νεαρού πελάτη πριν από λίγο καιρό κατά την διάρκεια μιας συνεδρίας μας. Συζητούσαμε την φύση του άγχους και τους τρόπους που αυτό εκφράζεται γνωσιακά (στο μυαλό μας) και σωματικά (στο κορμί μας)  και με ρωτά γεμάτος απορία και αγανάκτηση: "αυτό είναι; αλήθεια; και γιατί δεν μας το έχει πει κανείς; πώς και δεν το λένε στα σχολεία; Νόμιζα έχω παλαβώσει .....δεν ήξερα τι ήταν".

Αυτός είναι και ο σκοπός μου, με απλά λόγια, με πολλά παραδείγματα, με άμεσο τρόπο να μοιραστώ πράγματα που γνωρίζω μέσα από την δουλειά μου και την επαφή μου με άλλους ανθρώπους.

Αρχικά, θα ήθελα να ξεδιπλώσω το πρίσμα μέσα από το οποίο βλέπω πράγματα και καταστάσεις που ακούει στο όνομα Γνωσιακή Συμπεριφοριστική Θεραπεία. Στην πορεία σκέφτομαι να γράψω για κάποια θέματα που θεωρώ ότι γνωρίζω καλά - το άγχος για παράδειγμα, ενώ ευελπιστώ λίγο μετά να απαντώ σε ρωτήσεις που θα μου θέτονται, μην αποκαλύπτοντας στοιχεία και προσωπικά δεδομένα του αποστολέα - διατηρώντας δηλαδή την ανωνυμία, έτσι ώστε να τηρηθεί το απόρρητο του ατόμου που υποβάλει την ερώτηση.

Ανυπομονώ να κατασκευάσω το παράθυρο αυτό που ακούει στο όνομα Blog.

Εκτιμώ όμως, ότι η ολοκλήρωσή του θα μου πάρει αρκετό χρόνο. Σαν άτομο έχω πολλά καλά, δυστυχώς η άριστη σχέση με τα τεχνολογικά μέσα δεν είναι μέσα σε αυτά. Όμως δεν το βάζω κάτω... νομίζω είναι το σλόγκαν μου.

Ένας ψυχολόγος γράφει.... υπό κατασκευή λοιπόν!